Mevlüt DİLAVER, SMMM

I- GİRİŞ

Uzlaşma müessesesi 213 sayılı Vergi Usul Kanununun (VUK) ilk halinde yer almamaktadır. VUK’ta değişiklik yapan 19.02.1963 tarih ve 205 sayılı Kanunun 22 nci maddesi ile birlikte vergi hukukumuza dâhil olmuştur. 1985 yılına kadar sadece “tarhiyat sonrası uzlaşma” söz konusu iken, 3239 sayılı Kanunun 33 üncü maddesiyle VUK’a eklenen Ek Madde 11 ile “tarhiyat öncesi uzlaşma” da 1985 yılından itibaren hukuk sistemimize dahil olmuştur.

Tarhiyat sonrası uzlaşma, mükellef tarafından, ikmalen, re’sen veya idarece tarh edilen vergilerle bunlara ilişkin vergi ziyaı cezalarının (359 uncu maddede yazılı fiillerle vergi ziyaına sebebiyet verilmesi halinde tarh edilen vergi ve kesilen ceza ile bu fiillere iştirak edenlere kesilen ceza hariç) tahakkuk edecek miktarları konusunda, idare ile mükellefler arasında yapılan uzlaşma olarak tanımlanabilir.

Tarhiyat öncesi uzlaşma ise, vergi incelemesine dayanılarak tarh edilecek vergiler ile bunlara ilişkin kesilecek vergi ziyaı cezalarında (359 uncu maddede yazılı fiillerle vergi ziyaına sebebiyet verilmesi halinde tarh edilecek vergi ve kesilecek ceza ile bu fiillere iştirak edenlere kesilecek ceza hariç) idare ile mükellef arasında yapılan uzlaşma olarak tanımlanabilir.

VUK Ek Madde 11’e göre, tarhiyat öncesi uzlaşma sağlanırsa, tutanakta tespit edilen husus kesin olup hiçbir mercie şikâyette bulunulamaz. Uzlaşma temin edilememesi veya uzlaşmaya varılamaması durumunda mükellefler veya ceza muhatabı olanlar verginin tarhından ve cezanın kesilmesinden sonra uzlaşma talep edemezler. Tarhiyat Öncesi Uzlaşma Yönetmeliğinin[1] 18 inci maddesi uyarınca, tarhiyat öncesi uzlaşmanın herhangi bir nedenle temin edilememesi veya uzlaşmaya varılamaması hallerinde, mükellefler verginin tarhı ve cezanın kesilmesinden sonra tarhiyat sonrası uzlaşma talep edemezler. Bu nedenle, tarhiyat öncesi uzlaşma ve tarhiyat sonrası uzlaşma şıklarının ikisini birden kullanmak mümkün değildir. Tarhiyat öncesi uzlaşma talep eden mükellef, tarhiyat sonrası uzlaşma imkânından vazgeçmiş olur. Bunun için, vergi inceleme tutanağının imzalanma aşamasından önce hangi uzlaşma türünün tercih edileceğinin belirlenmesi gerekmektedir.  

Mükellefler, tarhiyat öncesi uzlaşmayı mı, yoksa tarhiyat sonrası uzlaşmayı mı tercih etmeli?  Böyle bir tercihte bulunurken hangi hususları göz önünde bulundurmalı? Bu çalışmada, mükelleflerin, tarhiyat öncesi veya tarhiyat sonrası uzlaşma talebi tercihlerinde yardımcı olacak bazı temel hususlara yer verilecektir.

II- VERİLER IŞIĞINDA TARHİYAT ÖNCESİ VEYA SONRASI UZLAŞMA TERCİHİ

Mükellef tarhiyat öncesi veya sonrası uzlaşma tercihinde hangi unsurları dikkate alarak karar verecektir? Burada, mükellefin uzlaşma için masaya oturacağı uzlaşma komisyonlarının yaklaşım ve eğilimleri belirleyici bir faktördür.

Vergi Usul Kanunu Ek Madde 11’de 27.03.2018 tarihinden geçerli olmak üzere 7103 sayılı Torba Yasa[2] ile yapılan değişiklik öncesi, usulsüzlük ve özel usulsüzlük cezaları tarhiyat öncesi uzlaşmanın kapsamına girmekte; ancak tarhiyat sonrası uzlaşmanın kapsamına girmemekte idi.  Bu nedenle, bu tarihten önce yüksek miktarda özel usulsüzlük cezasının önerilmesi söz konusu ise, tarhiyat öncesi uzlaşma tercihinde bulunulması uygun bir yaklaşım olarak değerlendirilmekte idi. Ancak 27 Mart 2018 tarihinden itibaren uzlaşma kapsamına giren vergi ve cezalar açısından tarhiyat öncesi uzlaşma ile tarhiyat sonrası uzlaşma arasında bir fark kalmamıştır. Bu nedenle, vergi inceleme raporunda usulsüzlük ve özel usulsüzlük cezası önerilmiş olması söz konusu tarihten sonra yapılacak uzlaşma başvuruları için belirleyici bir unsur olmaktan çıkmıştır.

Bu kapsamda, uzlaşma yöntemi tercihinde mükellefe yol gösterme açısından geriye kalan en önemli unsur, uzlaşma komisyonlarının uygulamalarına ilişkin parametrelerdir. Komisyonların uygulamalarına ilişkin parametrelerden kastımız, uzlaşmaya giren diğer mükelleflerden veya meslek mensuplarından edinilecek bilgilere göre uzlaşma komisyonlarının vergi ve cezalardaki uzlaşma oranları ile ilgilidir. Uzlaşma komisyonları, çok özel bir durum olmadığı sürece, mükelleflere benzer indirimler yaparak uzlaşmayı tercih etmektedirler. Örneğin, verginin tamamı + cezaların %10 ila %20’si arasındaki miktarı gibi bir formülle hareket etmektedirler. Tarhiyat sonrası uzlaşma komisyonları, daha sonra yapılacak denetimleri de dikkate alarak belirledikleri oranlardan pek de sapmama eğilimi göstermektedirler. Özellikle bu eğilim küçük illerde daha yaygındır.

Buna karşılık, tarhiyat öncesi uzlaşma komisyonlarının nispi esnekliği daha yüksek olabilmektedir. Yapılacak etkili ve doğru bir izah ile vergi ve cezaların sıfıra indirilmesi durumları da söz konusu olabilmektedir. Tarhiyat sonrası uzlaşma komisyonları geçici mahiyette ise, genel teamüllerini tespit etmek güç. Sürekli şekilde çalışan komisyonların teamülleri konusunda bilgi edinmek tercihte faydalı olacaktır. Çünkü bazı tarhiyat öncesi uzlaşma komisyonları tarhiyat sonrası uzlaşma komisyonlarına göre daha katı bir tarz benimseyerek daha düşük indirim yapma yolunu tercih edebilmektedir. Özellikle son yıllarda tarhiyat öncesi uzlaşma komisyonları daha az indirimle uzlaşmayı tercih etmeye başlamıştır. Eski esnekliğin kaybolduğunu söylemek gerekir.

Mükelleflerin uzlaşma türünün tercihlerine ışık tutması açısından, tarhiyat öncesi uzlaşma ve tarhiyat sonrası uzlaşma sonuçlarına ilişkin verileri aşağıda sunuyoruz.

II.1. TARHİYAT ÖNCESİ UZLAŞMA VERİLERİ

Son yıllarda tarhiyat öncesi uzlaşma komisyonlarının önüne gelen uzlaşma taleplerinin daha düşük oranda uzlaşma ile sonuçlandığı görülmektedir.

Tablo 1: Vergi Denetim Kurulu Tarhiyat Öncesi Uzlaşma Sonuçları[3]

Yukarıdaki tabloya göre; uzlaşma talep edilen tutarların sadece %39.1’i uzlaşma ile sonuçlanmıştır. Uzlaşmak üzere tarhiyat öncesi uzlaşma komisyonlarından uzlaşma talebinde bulunulan tutarların %60.9’u için uzlaşma temin edilememiş veya uzlaşma vaki olmamıştır. Bu oran oldukça yüksektir. Uzlaşılmak için masaya oturan mükelleflerin önemli bir bölümünün masadan uzlaşamadan kalktığı anlamına gelmektedir.

Uzlaşma ile sonuçlanan tutanaklara göre, vergilerin %98’i üzerinde uzlaşılmış, %2 vergiden vazgeçilmiştir. Uzlaşmaya konu cezaların %19,9 u üzerinde uzlaşılmış, başka bir deyişle cezaların %80,1’inden vazgeçilmiştir. Tarhiyat öncesi uzlaşma sonuçlarına göre, ortalama olarak vergiden %2, cezada ise %80 indirim yapılmaktadır.

II.3. TARHİYAT SONRASI UZLAŞMA VERİLERİ

Tarhiyat sonrası uzlaşmada;

• Merkezi Uzlaşma Komisyonu,
• Vergi Daireleri Koordinasyon Uzlaşma Komisyon
• İl Bazındaki Uzlaşma Komisonları

olmak üzere üç farklı tarhiyat sonrası uzlaşma komisyonu söz konusudur. Bu nedenle, her bir uzlaşma komisyonunun verilerine ayrı ayrı bakmakta fayda var.

2017 yılında Merkezi Uzlaşma Komisyonunun önüne gelen 18 uzlaşma başvurusunun sadece 3’ünde uzlaşma sağlanmıştır. Dolayısıyla uzlaşma başvurularının sadece %16’sı uzlaşma ile sonuçlanmıştır. Uzlaşma başvurusuna konu vergi tutarı açısından ise uzlaşma başvurusuna konu verginin sadece %1,08’i üzerinden uzlaşma gerçekleşmiştir. Uzlaşma ile sonuçlanan dosyalarda vergilerin %100; cezaların ise %17’si alınmış, %83 ünden vazgeçilmiştir.[4]  Bu verilere göre, tarhiyat sonrası uzlaşma yetkisinin Merkezi Uzlaşma Komisyonunda olduğu durumda, tarhiyat öncesi uzlaşma daha avantajlı görünmekle birlikte, avantaj çok belirleyici bir nitelik arz etmemektedir.

Vergi Daireleri Koordinasyon Kurulu Uzlaşma Komisyonuna yapılan 110 uzlaşma başvurusundan 69 unda uzlaşmaya varılmıştır. Uzlaşma başvurularının %63’ü uzlaşma ile sonuçlanmıştır.  Uzlaşma başvurusuna konu vergi tutarı açısından ise uzlaşma başvurusuna konu verginin sadece %26,6’sı üzerinden uzlaşma gerçekleşmiştir. Uzlaşmaya konu olan vergide %21 indirim yapılmıştır. Cezada indirim oranı %83 olmuştur.[5] Tarhiyat sonrası uzlaşma yetkisinin Vergi Daireleri Koordinasyon Uzlaşma Kurulunun yetki alanına girdiği durumda, tarhiyat sonrası uzlaşmaya gitmek daha rasyonel bir tercih olarak görülmektedir.

İl düzeyindeki tarhiyat sonrası uzlaşma komisyonlarında uzlaşma oranları illere göre farklılık arz etmektedir. Ancak tüm Türkiye ortalaması bir fikir verebilir. Tüm Türkiye düzeyinde 45.878 uzlaşma başvurusundan 43.895 adedi uzlaşma ile sonuçlanmıştır. Bunun anlamı, uzlaşma başvurularının %96’sı uzlaşma ile sonuçlanmıştır. Uzlaşmaya konu 164.330.305 TL’lik vergiden %36 indirim yapılarak 104.769.721 TL üzerinden uzlaşma sağlanmıştır. Cezaların ise %86’sından vazgeçilmiştir.[6]

Tarhiyat sonrası uzlaşmalarda, Vergi Dairesi Başkanlığı bulunan illerde vergide de indirim yapılarak uzlaşma eğiliminin yüksek olmasına rağmen, Defterdarlık altında örgütlenen nispeten küçük ölçekli illerde vergilerde indirim yoluna gidilmeme eğiliminin öne çıktığı görülmektedir.

Uzlaşma yetkisinin il düzeyindeki tarhiyat sonrası uzlaşma komisyonlarında olduğu durumlarda, tarhiyat sonrası uzlaşmanın, tarhiyat öncesi uzlaşmaya göre daha yüksek oranda mükellef lehine sonuçlandığı görülmektedir. Özellikle Vergi Dairesi Başkanlıklarının bulunduğu illerdeki tarhiyat sonrası uzlaşma sonuçları, tarhiyat öncesi uzlaşma sonuçlarına göre belirgin bir şekilde mükellef lehinedir. Bu nedenle, tarhiyat sonrası uzlaşma tercihi mükellef açısından daha rasyonel bir şık olarak ortaya çıkmaktadır.

Mükellefler, hangi ilin hangi oranlar üzerinde uzlaşma eğiliminde olduğunu görmek için     http://www.gib.gov.tr/sites/default/files/fileadmin/faaliyetraporlari/2017/2017_faaliyet_raporu.pdf linkinden ulaşacakları Gelir İdaresi Faaliyet Raporunun 99 ve 100 üncü sayfalarına müracaat edebilirler.

III- SONUÇ

Yukarıda yer verdiğimiz tarhiyat öncesi ve sonrası uzlaşma verilerine göre;

Tarhiyat sonrası uzlaşma yetkisinin Merkezi Uzlaşma Komisyonunda olduğu durumda, tarhiyat öncesi uzlaşma daha avantajlı görünmekle birlikte, avantaj çok belirleyici bir nitelik göstermemektedir.

Tarhiyat sonrası uzlaşma yetkisinin Vergi Daireleri Koordinasyon Uzlaşma Kurulunun yetki alanına girdiği durumda, tarhiyat sonrası uzlaşmaya gitmek daha rasyonel bir tercih olarak görülmektedir.

Uzlaşma yetkisinin il düzeyindeki tarhiyat sonrası uzlaşma komisyonlarında olduğu durumlarda, tarhiyat sonrası uzlaşmanın, tarhiyat öncesi uzlaşmaya göre daha yüksek oranda mükellef lehine sonuçlandığı görülmektedir. Özellikle Vergi Dairesi Başkanlıklarının bulunduğu illerdeki tarhiyat sonrası uzlaşma sonuçları, tarhiyat öncesi uzlaşma sonuçlarına göre belirgin bir şekilde mükellef lehinedir. Bu nedenle, tarhiyat sonrası uzlaşma tercihi mükellef açısından daha rasyonel bir şık olarak ortaya çıkmaktadır.

DİPNOTLAR:

[1] 31.10.2011 tarih ve 28101 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

[2] Vergi Kanunları ile Bazı Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında 7103 sayılı Kanun 27.03.2018 tarih ve 30373 sayılı Resmi Gazete (2. Mükerrer) yayımlanmıştır.

[3] Vergi Denetim Kurulu 2017 Faaliyet Raporu, s. 48.

[4] Gelir İdaresi Başkanlığı 2017 Yılı Faaliyet Raporu, s. 98’deki verilerden yararlanılarak yapılan hesaplamalar.

[5] Gelir İdaresi Başkanlığı 2017 Yılı Faaliyet Raporu, s. 98’deki verilerden yararlanılarak yapılan hesaplamalar.

[6] Gelir İdaresi Başkanlığı 2017 Yılı Faaliyet Raporu, s. 99-100’deki verilerden yararlanılarak yapılan hesaplamalar.

Not: Bu yazı e-yaklaşım dergisinin Mayıs 2018 sayısında yayımlanmıştır.